ارگ بم کرمان | راهنمای بازدید + تصاویر + دانستنی‌ها

ارگ بم، یکی از معروف‌ترین جاذبه‌های کرمان است که در نزدیکی شهر بم قرار دارد. این اثر تاریخی یک سازه خشتی بسیار جذاب و دیدنی است که بخشی از ساختار دفاعی مستحكم ایران در سال‌های بسیار دور را به نمایش می‌گذارد. نام این سازه با عنوان بزرگ‌ترین سازه خشتی دنیا در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. متاسفانه بخش عمده‌ای از این سازه در زلزله سال 1382 تخریب شد و به طور کلی از بین رفت، اما با پیگیری‌های سازمان میراث فرهنگی و کمک‌های سازمان جهانی یونسکو، این اثر تاریخی بازسازی شده و دوباره شکوه و جلال سابق خود را به دست آورده است. در ادامه این مطلب در مورد ارگ بم صحبت می‌کنیم و راهنمای بازدید از آن را در اختیارتان قرار می‌دهیم. با ما همراه باشید.همچنین میتوانید برای سفر به این شهر از صفحه تور کرمان نیز دیدن کنید.

ارگ بم کرمان

ارگ بم، شهری باستانی با وسعت 18 هزار مترمربع است که بیش از 2500 سال قدمت دارد. این شهر خشتی دارای ساختمان‌ها و سازه‌های متعددی است که هریک از آن‌ها در زمان خود کارکرد متفاوتی داشته‌اند. ساختمان‌های بخش علیایی شهر مراکز فرماندهی حکومتی و نظامی بوده و بخش سفلایی نیز به رعیت تعلق داشته است. دور تا دور ارگ از دیواره‌هایی پوشیده شده است که ارتفاع آن‌ها به 6 تا 7 متر می‌رسد. این دیواره‌ها تا مرکز شهر ادامه دارند و بخش‌های مختلف آن را از هم جدا می‌کنند. 

ارگ بم، علاوه بر معماری زیبایی که دارد، یکی از مهم‌ترین سازه‌های زمان خود بوده و نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین داشته است. این ارگ در مسیر جاده ابریشم ساخته شده و امکان برقراری ارتباط با آسیایی مرکزی، مصر و خلیج فارس را فراهم می‌کرد. ارگ بم کرمان تا 1850 سال پس از میلاد مسیح بسیار پررونق بود، اما بعد از آن به مرور از رونق افتاد و به شهری متروکه تبدیل شد.  نام این اثر تاریخی در سال 1345 در فهرست آثار ملی ایران و در سال 2004 با عنوان بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. متاسفانه بنای تاریخی ارگ بم در مقابل زلزله ۶٫۶  ریشتری 5 دی سال 1382، دوام نیاورد و حدود 80 درصد آن به طور کلی تخریب شد.

تاریخچه ارگ بم

تاریخ ساخت ارگ بم به طور دقیق مشخص نیست. برخی از کارشناسان این ارگ را به دوران هخامنشی و برخی دیگر آن را به دوران اشکانیان نسبت داده‌اند. البته با توجه به  نقشه ارگ و خشت‌هایی که در بخش‌های مختلف این بنا بکار رفته است، گفته‌ می‌شود ساخت قسمت‌هایی از این سازه به حدود 2000 سال پیش برمی‌گردد. تعدادی از کارشناسان نیز با مقایسه معماری کلی ارگ با شهر پارتانیسا در عشق‌آباد و شباهت آن‌ها باهم،  به این نتیجه رسیده‌اند که بنای ارگ بم مربوط به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان است.

به طور کلی می‌توان گفت، ساخت ارگ بم مختص به دوران خاصی نمی‌باشد. بررسی سبک معماری بخش‌های مختلف این سازه خشتی و ساختمان‌ها و دیوارهای آن، بیانگر این است که ساخت ارگ حاصل دوران‌های تاریخی مختلف بوده و به تدریج به شکل کنونی درآمده است. بخش‌هایی از ارگ مانند مسجد جامع و مسجد پیامبر (ص)، مربوط به پس از ورود اسلام به ایران می‌باشد. ابعاد ایوان مسجد ارگ و نوع معماری آن نشان‌دهنده این است که این بنا در دوران سامانیان تا سلجوقیان ساخته شده است.  یک حسینیه‌ نیز در این شهر دیده می‌شد که ایوانی دو طبقه با سه منبر خشتی دارد که ساخت آن را نیز به همین دوران نسبت داده‌اند. علاوه بر این، دو برج  در طرفین ورودی و هشتی ارگ ساخته شده‌اند که به دوران صفویان تعلق دارند. ساخت بخش‌هایی از ارگ نیز به دوران ساسانیان، تیموریان و قاجار نسبت داده می‌شود.

شهر بم و قلعه آن، دوران‌های مختلفی را به خود دیده و شاهد حمله‌ها و جنگ‌ها و در پی آن تخریب‌ها و ویرانی‌های بسیاری بوده است که در بخش‌های مختلف آن به چشم می‌خورد. این قلعه در اواخر قرن هفتم هجری قمری، رو به ویرانی می‌رود و دوباره به دست  شخصی با نام شجاع الدین خراسانی بازسازی می‌شود. در سال ۱۱۰۵ هجری قمری  و پس از حمله محمود افغان به ایران، اشرف افغان به سلطنت می‌رسد و بر شهرهای  استان کرمان، از جمله شهر بم، تسلط می‌یابد و این قلعه را از آن خود می‌کند. ارگ بم زمانی محل فرار لطفعلی‌خان زند نیز بوده است. در سال ۱۲۰۹ هجری قمری لطفعلی‌خان پس از شکست از آقامحمدخان قاجار، به قلعه بم پناه می‌برد. در پی این اتفاق آقامحمدخان دستور کشتن و سر بریدن 900 نفر را صادر می‌کند و از سرها مناره‌ای در شهر می‌سازد. در طول این سال‌ها، ارگ بم کاربری‌های مختلفی داشت. در دورانی از آن به عنوان تبعیدگاه استفاده میشد و گاهی نیز پناهگاه شورشیان و فراریان بود.

ارگ بم تا حدود 150 سال پیش محل زندگی بومی‌های منطقه بوده است. در همان‌ سال‌ها ساکنان ارگ این شهر خشتی را ترک کرده و خانه‌های خود را در نخلستان‌ها و باغ‌های اطراف بنا نمودند و این شهر تاریخی زیبا را به حال خود رها کردند.

معماری ارگ بم

ارگ تاریخی بم در واقع یک شهر کوچک است که به صورت یک دژ بزرگ ساخته شده است. قرار گرفتن این قلعه بر روی تپه‌ای بلند و وجود برج‌وباروهای متعدد آن، نشان‌دهنده اهمیت برقراری امنیت در این شهر و جلوگیری از نفوذ دشمن به آن می‌باشد. نمونه‌های مشابهی از ارگ بم  در آسیای میانه و بین‌النهرین نیز مشاهده می‌شود. شهرهایی با ویژگی‌های نظامی و امنیتی که مقر حکومتی بوده و اشراف زیادی به مناطق اطراف داشته‌اند. 

سازه خشتی بم، قدمتی 2500 ساله دارد و از لاشه سنگ، خشت خام، گل رس و کاه ساخته شده است. دلیل استحکام قلعه در طی قرن‌های متمادی نیز همین مصالح به ظاهر ساده می‎باشد. نکته شگفت‌انگیز دیگری که در ساخت ارگ بم به چشم می‌خورد، ویژگی‌های مهندسی آن است که ترکیبی از دو مهندسی باد و آب را در خود دارد. اگر کمی دقت کنیم خواهیم دید که دژ مستحکم بم در مکانی بنا شده است که بیشترین میزان باد منطقه را دارد. دلیل این انتخاب، تهویه و تنظیم رطوبت ارگ با توجه به گرمای زیاد منطقه می‌باشد. بنابراین، طراحی سازه طوری انجام شده که باد از بخش غربی ارگ وارد شود و با عبور از دالان‌ها و فضاهای خالی، به بخش حاکم‌نشین برسد. استفاده از بادگیر و تغییر مسیر جریان باد به سمت سیستم آب‌رسانی و عبور از آن، از دیگر نکات مهندسی است که برای کاهش دما و خنک کردن ارگ انجام شده است. 

بادگیرها: بادگیرها یکی از جالب‌ترین نکات معماری ارگ بم هستند که برای رهایی از هوای گرم منطقه استفاده می‌شدند. بادگیرها مانند کولرهای طبیعی عمل می‌کنند. از این رو، در آن زمان بر روی هر عمارت یک بادگیر می‌ساختند تا باد را به درون بنا هدایت کرده و فضا را خنک نماید. بادگیرها نیز انواع مختلف داشتند. در عمارت‌های بزرگ‌تر از بادگیرهای چهارسازه‌ای استفاده میشد که باد را از جهات مختلف وارد بنا می‌کرد. نکته جالب دیگر، تعبیه حوضچه‌های کوچک در مسیر باد بود که باعث خنک‌تر شدن هوا و از بین بردن گرد و خاک میشد. 

سیستم آب‌رسانی: سیستم آب‌رسانی ارگ بم نیز نکات مهندسی جالبی دارد. ارگ بم دارای سه حلقه چاه است که یکی از آن‌ها در کنار عمارت چهار فصل و دوتای دیگر در میدان توپخانه و اصطبل قرار دارند. تاسیسات آب‌رسانی قلعه در بخش شمال غربی ارگ واقع شده است. این تاسیسات شامل یک ساختمان با نام پخشگاه می‌باشد که آب دو قنات را از طریق  لوله‌های سفالی به سمت به خندق غربی و میان ارگ هدایت می‎کند. این آب در نهایت به بخش رعیت‌نشین می‌رسد و بر روی زمین جریان می‌یابد.

بخش‌های مختلف ارگ بم

ارگ بم یک شهر تاریخی بزرگ به شکل مربع مستطیل است که از دو بخش علیایی و سفلایی تشکیل شده است. بخش علیایی شهر در اطراف ارگ اصلی بنا شده و ساختمان‌های حکومتی در آن قرار دارد. بخش سفلایی، منطقه رعیت‌نشین شهر می‌باشد که با دیواره‌هایی بلند از بخش علیایی جدا می‌شود.

منطقه حکومتی شهر در قسمت شمالی ارگ بم قرار دارد  و شامل قسمت‌هایی چون خانه حاکم، برج اصلی، دژ نظامی، عمارت چهار فصل، برج و بارو، سربازخانه، بنای آسیاب بادی، حمام، چاه آب، اصطبل و دروازه می‌باشد. عمارت چهارفصل، یکی از مرتفع‌ترین بخش‌های شهر است که در 3 طبقه ساخته شده است. با توجه به معماری متفاوت طبقات عمارت، شکل طاق‌بندی‌ها و مصالح بکار رفته در ساخت‌وساز، به نظر می‌رسد هریک از این طبقات در دوره‌های مختلفی ساخته شده باشد. عمارت چهارفصل، مرکز اداره شهر و صدور حکم بوده است.

خانه حاکم در کنار دروازه دوم و در بالای کوه قرار دارد. در این بخش یک اصطبل و پس از آن خانه رئیس قشون و سربازخانه دیده می‎شود. در برج جنوب غربی یک سنگ آسیاب بادی تعبیه شده است که به نظر می‌رسد مربوط به دوران قاجار می‌باشد. بخش حکومتی ارگ تا حدود 80 سال پیش مورد استفاده حکومت قاجار بوده و  ژاندارمری و مرکز قشون نظامی این خاندان در این بخش قرار داشته است.

منطقه رعیت‌نشین شهر با دیواره‌هایی بلند از بخش حکومتی ارگ بم جدا شده است. ورودی اصلی شهر، مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص)، سردروازه، میدان تکیه،  مسیر ورودی به دژ، بازار، خانقاه، بنای میراخور، زورخانه، ساباط، حمام، اصطبل و مناطق مسکونی و ساختمان‌های عمومی شهر در این بخش قرار دارند.

زورخانه: ساختمان زورخانه چیزی شبیه به ورزشگاه‌های سنتی است که شامل یک گنبد، چهار ایوان و گود می‌باشد.

اصطبل: اصطبل یکی از زیباترین بناهای ارگ بم است که با گچ‌بری‌های دوره مغول و تیموریان تزئین شده است. اصطبل بم در ورودی دروازه دوم شهر واقع شده و ظرفیت حدود 200 اسب را دارد.

حصارها: برای امنیت مردم و حفظ آن‌ها در مقابل دشمنان، 4 حصار در ارگ بم طراحی شده است. اولین حصار 18 متر ارتفاع دارد و در بخش‌هایی از آن نیز برج دیده‌بانی دیده می‎شود. قسمت بیرونی حصارها نیز با یک خندق احاطه شده است.

خندق: در اطراف قلعه بم خندقی دیده می‌شود که برای افزایش قدرت دفاعی قلعه و مقابله با دشمنان طراحی شده است.

برج و بارو: ۲۹ برج دیدبانی بسیار بلند با فواصل نامشخص بر روی تپه‌های اطراف بم ساخته شده است که بر روی هریک از آن‌ها روزنه‌هایی ذوزنقه‌ای شکل دیده می‎شود. این روزنه‌ها میدان دید نگهبانان را گسترده‎‌تر کرده و از طرف دیگر امکان عبور تیر و مصدومیت نگهبانان را کاهش می‎دادند. علاوه بر این برج‌ها، ۷۶ برج نگهبانی دیگر نیز در سطح ارگ تاریخی بم دیده می‌شود.

مسجد جامع: از جمله مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سازه‌های ارگ بم می‌توان به مسجد جامع این شهر اشاره کرد. این مسجد برای مردم شهر اهمیت زیادی داشته و محل نذر و نیاز آنان بوده است.

خانه‌ها: خانه‌های ارگ بم  را می‌توان به سه دسته خانه مردمان عادی، طبقه متوسط و اعیان  تقسیم کرد. افراد فقیر خانه‌هایی بسیار کوچک داشتند که شامل 2 یا 3 اتاق بود و طبقه متوسط در خانه‌هایی با 3 تا 4 اتاق زندگی می‌کردند. این خانه‌ها بر روی زمین‌های مسطح کنار کوه ساخته شده و اغلب آن‌ها به یکدیگر متصل بودند. خانه‌های اعیانی شهر دارای تعدادی اتاق، اندرونی و بیرونی، اصطبل، حمام خصوصی  و چاه آب، بودند. خانه حاکم از جمله خانه‌های اعیانی شهر بود که در ارتفاع 61 متری قرار داشت و شامل دو بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین بود.

دروازه‌های شهر: ارگ بم در ابتدا شامل 4 دروازه بزرگ بود. یکی از دروازه‌ها به بازار شهر راه داشت. بازاری به طول 90 متر که هم‌چنان بخشی از دکان‎های آن قابل مشاهده است. در قسمت شمالی قلعه، بقایای دروازه دوم شهر دیده می‎شود که به نظر می‌رسد پس از ساخت قلعه مسدود شده است. دروازه‌های قلعه طوری طراحی شده بودند که اگر بسته می‌شدند، امکان ورود هیچ حیوان و انسانی وجود نداشت.

بازسازی ارگ بم پس از زلزله

همان‌طور که در بالا اشاره کردیم، حدود 80 درصد ارگ تاریخی بم در زلزله سال 1382 تخریب شد. آسیب واردشده به حدی بود که کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو نام این اثر را از فهرست خود حذف کرده و آن را در لیست میراث در معرض خطر جای داد.

پس از زلزله و جمع کردن آوار، سازمان میراث فرهنگی اقدام به تشکیل یک ستاد برای مطالعه و تحقیق و در نهایت بازسازی این اثر تاریخی نمود. در راستای این تصمیم، عملیات آواربرداری ارگ از سال  1383 آغاز شد و پس از طی مراحل اولیه، شامل مطالعات گسترده و مستندسازی، مرمت این اثر در سال 1385 کلید خورد.  مرمت و بازسازی‌ این پروژه با پشتیبانی مالی و فنی سازمان جهانی یونسکو و برخی از کشورهای عضو آن، در سال 1392 به پایان رسید و نام اثر تاریخی ارگ بم دوباره وارد فهرست میراث جهانی گردید.

سازمان میراث فرهنگی در این سال‌ها تمام تلاش خود را بکار گرفت تا این بنای تاریخی را مانند ارگ بم قبل از زلزله بازسازی کند، به طوری‌ که انگار هیچ زلزله‌ای رخ نداده است. تنها تفاوت ارگ امروز با ارگ قدیم، نو شدن خشت‌های آن است.

در این مقاله به معرفی ارگ بم پرداخته و اطلاعاتی در مورد تاریخچه ارگ، سازه‌ها و نکات معماری آن در اختیارتان قرار دادیم. ارگ بم در استان کرمان، شهر بم واقع شده است. بنابراین، اگر قصد بازدید از این سازه تاریخی را دارید، باید ابتدا خود را به بم برسانید. در صورتی که قصد سفر با تورهای گردشگری بم را دارید، پیشنهاد می‌کنیم دیگر صفحات سایت را موردبررسی قرار دهید و با شرایط و زمان برگزاری تورها آشنا شوید. علاو بر این می‌توانید با شماره 75097700- 021   تماس بگیرید و در مورد تور موردنظر خود با کارشناسان کایت مشورت نمایید.