میراث فرهنگی ناملموس یونسکو چیست؟ معرفی میراث یونسکو در ایران

هر چیزی که توسط یک انسان به وجود آمده، از او به یادگار مانده و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، میراث نامیده می‌شود. میراث فرهنگی یعنی هر چیزی که از قدیم باقی مانده و نسل امروز را از آداب و سنن و شیوه‌ی زندگی گذشتگان باخبر می‌کند. میراث فرهنگی به 2 دسته‌ی عمده تقسیم می‌شود: میراث فرهنگی ملموس شامل محوطه‌ها، بناها و آثار تاریخی همچون تخت جمشید، لباس‌های محلی، ظروف سفالی قدیمی و... و میراث فرهنگی ناملموس. در این مقاله قصد داریم شما را با میراث فرهنگی ناملموس کشورها آشنا کرده و توضیحاتی در مورد آن ارائه دهیم، پس تا انتهای مقاله ما را همراهی کنید.
همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای مشاهده تورهای طبیعت گردی وارد صفحه "تور طبیعت گردی" و یا صفحه "تور 1 روزه" شوید.

میراث فرهنگی ناملموس

ناملموس یعنی لمس نشدنی، یعنی چیزی که نمی‌توان آن را دید یا به آن دست زد. همیشه یک بنای تاریخی همچون چهلستون یا یک لنگه کفشی که از هزاران سال پیش باقی مانده میراث فرهنگی محسوب نمی‌شود. گاهی مهارتی که به وسیله‌ی آن هزاران سال پیش آن کفش ساخته شده یا نحوه‌ی انجام تزئینات بنایی مانند چهلستون خود در زمره‌ی میراث فرهنگی محسوب می‌شود. به طور کلی طبق تعریفی که یونسکو ارائه داده، میراث فرهنگی ناملموس عبارت است از مهارت‌ها، دانش‌ها، رقص‌ها، جشن‌ها، مراسم‌ها، هنرهای اجرایی، هنرهای نمایشی، ادبیات شفاهی، موسیقی، بازی‌ها، گویش‌ها، زبان‌ها، اصطلاحات و آداب و رسوم جوامع مختلف. این موارد باید دارای خصوصیات زیر باشند:

• به عنوان شاهکاری که حاصل نبوغ انسان است ارزش بالایی داشته باشد
• به عنوان تنها نشانه‌ی سنت فرهنگی زنده‌ی یک کشور ارزش بالایی داشته باشد
• در اجرای آن از مهارت فنی و علم استفاده شده باشد
• در عصر حاضر و زندگی مردمان معاصر از نظر فرهنگی ارزش داشته باشد
• بین جوامع گوناگون و کشورهای مختلف ارتباط نزدیک برقرار کند
• به عنوان منبعی برای الهام و مبادله‌ی فرهنگی بین جوامع، از اهمیت بالایی برخوردار باشد
• در قوی شدن هویت و شخصیت فرهنگی ملل و جوامع فرهنگی، نقش پر رنگی داشته باشد
• بتواند ویژگی‌های با ارزش را در جهان و از نسلی به نسل دیگر منتقل کند
• به دلیل رشد شهر نشینی و فرهنگ پذیری جوامع، امکان از بین رفتن آن وجود داشته باشد

میراث فرهنگی ناملموس را نمی‌توان مشاهده و یا لمس کرد ولی نقش بسیار پر رنگی در فرهنگ هر جامعه ایفا کرده و به عنوان قسمتی از میراث فرهنگی که زنده و پویاست و سینه به سینه و نسل به نسل از گذشتگانِ آن جامعه به نسلِ امروزش رسیده است، شناخته می‌شود. گذشت زمان نه تنها از ارزش‌های میراث فرهنگی ناملموس کم نمی‌کند بلکه هر چه زمان می‌گذرد بر اعتبار و ارزش آن افزوده شده و به عنوان عاملی بسیار مهم به افراد یک جامعه شخصیت و هویت می‌بخشد. جوامع مختلف ممکن است در برخی میراث فرهنگی ناملموس دارای اشتراکاتی باشند، همین امر زمینه را برای نزدیک‌تر شدن جوامع به یکدیگر، همبستگی و انسجام جوامع و ایجاد احساس احترام و درک متقابل در میان افراد این جوامع فراهم می‌آورد.

کنوانسیون 2003 و چگونگی شکل گیری میراث فرهنگی ناملموس

اعضا و اندیشمندان کشورهایی که عضو سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) هستند، در سال 1989 توصیه نامه‌ای با عنوان سند حفاظت از فرهنگ‌های بومی، محلی و سنتیِ جوامع تصویب کردند که در آن به صیانت از بخش‌های مختلف میراث فرهنگی ناملموس توصیه شده بود. به دلیل نبود الزام در این سند، این توصیه نامه موفقیتی کسب نکرد و تقریبا با شکست روبرو شد. فعالان این زمینه با برگزاری کنفرانس‌ها و سمینارهای مختلف در سطوح ملی و بین المللی، تلاش کردند که بار دیگر برای صیانت از میراث فرهنگی ناملموس سندی تنظیم کنند که توجه بیشتری به این موضوع شود. به این ترتیب در سال ۱۹۹۲ برنامه‌ای با عنوان میراث فرهنگی ناملموس تدوین گردید که این برنامه در سال ۱۹۹۳ در قالب پروژه‌ای به نام گنجینه‌های بشری زنده اجرایی شد. در سال ۱۹۹۷ جلسه‌ای در تایلند برگزار شد که بر لزوم شناسایی میراث فرهنگی گوناگون کشورهای مختلف و حفظ و حراست از آن‌ها تاکید داشت. این جلسات و سمینارها ادامه داشت تا اینکه در سال 2001 در سی و یکمین جلسه‌ی یونسکو، قرار بر این شد که معاهده‌ای جامع، کامل و استاندارد که البته اجرایی هم باشد در این سازمان تدوین و اجرا شود. به این ترتیب پس از دهه‌ها تلاش بی وقفه‌ی اندیشمندان و متخصصان، کنوانسیون 2003 برای آشنایی مردم جهان با میراث فرهنگی ناملموس و حفظ و صیانت از آن تدوین و دستور اجرای آن به کشورهای جهان داده شد، اکثر کشورها نیز با این معاهده موافقت نمودند.

اقدامات یونسکو در جهت شناساندن و حراست از میراث فرهنگی ناملموس جهانی

یونسکو برای شناخته شدن میراث فرهنگی ناملموس کشورها و مراقبت از آن، اقدامات زیر را انجام داده است:

• پروژه‌ی اجرایی گنجینه‌های زنده‌ی انسانی: از دید یونسکو گنجینه‌های زنده‌ی انسانی، افرادی هستند که دانش و مهارت بسیار بالایی در به وجود آوردن اجزای میراث فرهنگی ناملموس دارند، بر فرهنگ و سنت‌های جامعه تاثیر می‌گذارند و می‌توانند دانش و مهارت خود را به آیندگان منتقل کنند. کشورها باید این افراد را شناسایی کرده و آن‌ها را به عنوان شاهدی زنده از فرهنگ و سنن، به یونسکو معرفی نمایند، سپس یونسکو با معرفی آن‌ها به مردم دنیا و کمک به انتشار مهارتشان به نگهداری و حراست از مهارت این افراد کمک کند.
• پروژه‌ی موسیقی اصیل و بومی کشورهای جهان: موسقی بومی- محلی و اصیل یک کشور، نقش بسزایی در فرهنگ آن کشور داشته و از اجزای اصلی میراث فرهنگی ناملموس کشورها به شمار می‌رود. یونسکو این مولفه را نیز شناسایی کرده و به جوامع مختلف معرفی می‌کند تا آن را در سراسر جهان نشر دهد.
• پروژه‌ی میراث فرهنگی ناملموس و شفاهی انسانی که در نوع خود شاهکار محسوب می‌شوند: این مورد شامل اماکن فرهنگی و نشانه‌های مردمی و سنتی است، از جمله‌ی این مولفه‌ها می‌توان به قصه گویی، جشن، تئاتر، آیین‌های مذهبی، اساطیر و افسانه‌ها، بازی‌های محلی، رقص، موسیقی، صنایع دستی، آداب و رسوم، ادبیات شفاهی و مکان‌هایی که این موارد در آن‌ها اجرا می‌شود اشاره کرد. این مولفه‌ها به دلیل اینکه به صورت سینه به سینه و نسل به نسل منتقل می‌شوند، در معرض خطر انقراض و از بین رفتن هستند، بنابراین یونسکو حفظ و حراست و مراقبت از این موارد را بر عهده گرفته و در این زمینه گام‌های موثری برداشته است.
• پروژه‌ی زبان‌هایی که در حال از بین رفتن هستند: در سراسر جهان 6 هزار زبان مختلف وجود دارد که بیش از نیمی از آن‌ها در حال انقراض‌اند، بیش از 90 درصد زبان‌های مختلف دنیا به اینترنت و دنیای مجازی راه پیدا نکرده و در حدود 80 درصد از زبان‌های بومی آفریقا شیوه‌ای برای نگارش ندارند. سازمان یونسکو از طریق این پروژه سعی دارد این زبان‌های در حال نابودی را شناسایی کرده و با شناساندن آن‌ها به مردم جهان، سبب رواج این زبان‌ها و صیانت از آن‌ها شود.

میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو

کشور قدیمی ایران دارای مولفه‌های ارزشمند بسیاری است که در زمره‌ی میراث فرهنگی ناملموس قرار می‌گیرد، موارد زیر از طرف ایران در سازمان جهانی یونسکو به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است:

نوروز: قدمت نوروز که بزرگ‌ترین جشن ملی ایرانی‌هاست به چند هزار سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد، مردم ایران سالیان سال است که نوروز را در روزهای اول بهار گرامی داشته و با چیدن سفره‌ی هفت سین و دید و بازدید آن را جشن می‌گیرند.

تعزیه: تعزیه یک هنر نمایشی آیینی است که در آن وقایع تاریخی و داستان‌های مذهبی به کمک ۴ عنصر حرکت، آهنگ،‌ موسیقی و شعر نشان داده می‌شود.

ردیف: ردیف پایه‌ی اصلی موسیقی ایرانی است که چرخه‌های آن با نام گوشه به وسیله‌ی ۲۵۰ واحد ملودی ساخته شده‌اند.

موسیقی بخشی‌های خراسان شمالی: بخشی به برخی از نوازندگان دوتار در ترکمن صحرا و شمال خراسان اطلاق می‌شود که با بهره گیری از اخلاق، عرفان، ادبیات و شعر، داستان‌های گوناگون را بازگو می‌کنند.

ورزش زورخانه‌ای: ورزش زورخانه‌ای، هنری رزمی ایرانی است که از مولفه‌های باورهای ایرانیِ باستان و عناصر عرفانی و اسلامی تشکیل شده است. در این ورزش۱۰ تا ۲۰ مرد حرکت‌های کالستیک و ژیمناستیک را با کمک وسایلی که هر کدام نشان دهنده‌ی ابزار و سلاح‌های جنگی در ایران باستان است انجام می‌دهند.

قالی کاشان: مهارت بافتن قالی کاشان که از جمله ظریف‌ترین قالی‌های دنیاست، به عنوان بخشی از میراث فرهنگ ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. در کاشان از هر ۳ نفر یک نفر در کار بافتن فرش است و حدود دو سوم از فرش بافانِ کاشانی را زنان این شهر تشکیل می‌دهند.

نقالی ایرانی: نقالی یا قصه گویی نمایشی، قدیمی‌ترین گونه‌ی نمایش در ایران است که در آن فرد نقال داستان‌های اساطیری را با کمک شعر،‌ نثر، ریتم، حرکت و برخی مواقع موسیقی بیان می‌کند.

تعداد میراث فرهنگی ناملموس ایرانی که در یونسکو به ثبت رسیده‌اند بسیار زیاد است و دلیل آن قدمت زیاد و تاریخ غنی ایران می‌باشد. شب یلدا، آیین زیارت کلیسای تادئوس، نگارگری ایرانی، دوتار، کمانچه، چوگان، نان لواش، سنت قالی شویان مشهد اردهال، دانش ساخت لنج، قالی فارس و... از دیگر مواردی است که به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در سازمان جهانی یونسکو ثبت شده است، البته برخی از این موارد با کشورهای دیگر به صورت مشترک هستند.

در این مقاله شما را با میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، اقدامات این سازمان برای حفظ و حراست از این میراث و آداب و رسوم و سنن ایرانی که به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسیده‌اند آشنا کردیم.